Akademik Veri Yönetim Sistemi
Şahankaya Polat E., Polat E.(Yürütücü)
Yükseköğretim Kurumları Destekli Proje, BAP Araştırma Projesi, 2025 - 2027
Kaşgaderya Vilayeti, Orta Asya’nın tarihî ve kültürel olarak önemli bölgelerinden biri olup, eski çağlardan itibaren birçok uygarlığın etkileşim alanı içerisinde yer almıştır. Arkeolojik ve yazılı kaynaklar, bu bölgenin tarihî süreç içerisinde değişik dönemlerde önemli bir yerleşim olduğunu göstermektedir (Çeşmeli, 2014). Kaşgaderya’nın en eski yerleşim izleri Bronz Çağı’na kadar uzanmaktadır. Bölgede yapılan kazılar, bu dönemde yoğun yerleşimin bulunduğunu ortaya koymaktadır (Çeşmeli, Günüz Ulusoy & Ramikulov, 2016). Özellikle Yalpık Tepe Sarayı ve Yerkurgan Merkez Tapınağı gibi yerlerde yapılan arkeolojik çalışmalar, Kaşgaderya’nın antik dönemlerdeki önemini vurgulamaktadır (Bapişov & Hapiz, 2012). Bu bölge, özellikle Karahanlılar, Selçuklular, Harzemşahlar, Mogollar, Timur devleti ve Özbek hanlıkları döneminde önemli bir kültür ve ticaret merkezi olmuştur. Kaşgaderya, tarih boyunca önemli ticaret yollarının kesiştiği bir bölge olması nedeniyle ekonomik ve kültürel açıdan büyük bir merkez olmuştur. Kaşgaderya coğrafî konum olarak, Özbekistan’da yer alan, tarihî ve kültürel olarak çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış bir bölgedir. Bölge, özellikle Timur döneminde önemli bir şehir konumuna gelmiştir. Bu dönemde Kaşgaderya’da mimari yapılaşmanın yoğun olduğu alan Keş (Şehrisabz), onun döneminde büyük bir imar faaliyeti göstermiş ve önemli mimari eserlere ev sahipliği yapmıştır. Timur, Şehrisabz doğumlu olup şehirde büyük imar faaliyetlerinde bulunmuş ve kendi şahsiyetini öne çıkarmak amacıyla birçok anıtsal yapı inşa ettirmiştir (Manz, 1999). Timur döneminde, Kaşgaderya bölgesi çok önemli bir şehir ve bölgedeki şehirlerin ekonomik olarak büyümesini sağlamıştır. Özellikle ticaret yollarının geçtiği bu bölge, İpek Yolu’nun önemli duraklarından biri olmuştur.
Timur’un doğduğu coğrafya olan Keş şehri, tarih, edebiyat ve bilim alanlarında da büyük gelişmeler yaşamıştır (Soucek, 2000). Özbekistan’ın Kaşgaderya Vilayeti, mimari sanat açısından önemli bir bölge olarak dikkat çekmekte olup, özellikle Şehrisabz Emir Timur müzesi ve tarihî anıtları ile bilinmektedir. Bölgede farklı dönemlere ait pek çok mimari yapı bulunmaktadır. Özellikle Şehzade Sarayı merkezindeki dönem mimari yapıları, kullanıldığı teknikler, sanat anlayışı ve süslemeleri ile bölgenin mimari kimliğini ortaya koymaktadır. Timur döneminde Kaşgaderya bölgesi, Orta Asya mimari sanatının en önemli merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Bu dönem mimarisinde kullanılan malzeme, mimari bezeme teknikleri, süsleme unsurları ve diğer mimari ögeler bölgenin kültürel kimliği açısından önemli unsurlardır. Timur dönemine ait mimari üslup, özellikle Şehrisabz bölgesinde yoğun bir şekilde görülmektedir (Semenov, 1954). Bu mimari üslup, karakteristik olarak büyük anıtsal yapılar, geniş alanların kullanımı, geometrik ve bitkisel bezeme unsurları, mozaik ve çini süslemeleri ile dikkat çeker. Keş bölgesinde yer alan Timur dönemi anıtları, bölgedeki sanat ve mimari yapının gelişimini göstermektedir.
Bu proje kapsamında Kaşgaderya vilayetinde bulunan Emir Timur dönemi mimari yapılarının yerinde incelenmesi, görsel belgelemesinin yapılması ve mimari özelliklerinin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Alan araştırmasında kullanılan mimari inceleme yöntemleri ve teknikleri ile saha çalışması gerçekleştirilecektir. Saha çalışması sonucunda tespit edilen Timur dönemi mimari yapıları plan, malzeme ve teknik özellikler açısından incelenecek, söz konusu bu yapıların Anadolu Türk Sanatı içerisindeki mimari yapılar ile benzerlikleri ve farklılıkları üzerine karşılaştırmalı bir analiz yapılacaktır. Bu çalışma Anadolu Türk Sanatının Orta Asya Türk Sanatı ile yakın bağlarını ortaya koyacaktır. Çalışmanın özgün değeri, Kaşgaderya Vilayeti’nde bulunan Emir Timur dönemi mimari yapıların bu çalışma ile ilk kez bir bütün hâlinde ele alınmasıdır. Ayrıca Anadolu Türk Sanatı ile ilişkisi yönünden bir değerlendirme yapma olanağı sunacaktır. Bu tür çalışmaların süregelerek mevcut araştırmalar da önemli bir yeri olan Emir Timur Dönemi hakkında ve tarihî süreç içerisinde yapıları hakkında yeni bilgiler sağlayacağı görülmektedir. Kaşgaderya Vilayeti, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olması nedeniyle, sanat tarihî açısından incelenmesi gereken alanlardan biri olmayı sürdürmektedir. Bu çalışma ile Kaşgaderya vilayeti mimari yapılarının incelenmesi ve Emir Timur dönemine ait mimari unsurların yerinde tespit edilerek belgelenmesi, bölgenin mimari kimliğinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Emir Timur dönemi mimari yapılarının Kaşgaderya’daki özgün örneklerinin belgelenmesi, mimari kimliğinin daha iyi anlaşılmasına ve bölgenin tarihî ve kültürel kimliğinin korunmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Elde edilen sonuçlar ışığında Emir Timur dönemi mimari yapılarının bilim dünyasına tanıtılmasına katkı sağlamakla kalmayıp bu yapıların Türk Sanat geleneği üzerindeki iz ve etkileşimlerini daha somut bir şekilde ortaya koymuş olacaktır. Ayrıca söz konusu mimari yapıların gelecekte gerçekleştirilecek yeni koruma ve restorasyon çalışmalarına da temel oluşturacak ve Timur Dönemi sanatı için bir katalog oluşturmak amaçlanmaktadır.