Research Information System
in: Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu, Serdal DENİZ,Bora AKDEMİR, Editor, Eğiten Kitap Yayınevi, Ankara, pp.209-228, 2020
Doğal öğretim yöntemlerinden biri olan fırsat öğretiminin en önemli özelliği doğal bir ortamda ve öğrenci merkezli olarak gerçekleştiriliyor
olmasıdır. Fırsat öğretiminin, doğal ortamlarda ortaya çıkan durumlar
ve öğrencinin verdiği tepkilerden yola çıkarak OSB’li öğrencilere özellikle sosyal etkileşim ve iletişim becerilerinin kazandırılmasında tercih edilen yöntemlerden biri olduğu görülmektedir. Fırsat öğretimi; Öğrenciyi
gözlemlemek/Öğrencinin etkileşim başlatmasını beklemek, öğrencinin
iletişim girişiminin kabul edilmesi/Etkileşime katılma, Öğrenci tepkisinin
beklenmesi, Öğrencinin tepkisinin desteklenmesi ve ipucu sunma ve farklı
denemelere geçilmesi aşamaları ile uygulanmaktadır.
221
Temel Tepki Öğretimi (TTÖ) hem uygulamalı davranış analizi ilkelerine dayanan hem de doğal bir öğretim yöntemidir. TTÖ ‘temel’ olarak nitelendirilen beceri ve davranışları OSB’li çocuklara öğretmeyi amaçlayan
bu yöntem belli temel davranışları kazandırmayı ve buna paralel olarak
hedeflenmeyen başka alanlarda da öğrencinin ilerleme sağlayacağını
savunur TTÖ’de birincil müdahale aracıları olarak ailelerin önemi vurgulanmaktadır. Ayrıca kardeşler, öğretmenler, akranlar ve otizmli bir bireyle etkileşime giren diğer kişileri de, bu modelin hem koordineli hem de
kapsamlı olmasını sağlamak için müdahale aracıları olarak dâhil eder. TTÖ
öğrenciye tepkide bulunması için öğretimi, soru ya da talep etme fırsatının sunulmasını, öğrencinin tepkide bulunmasını ve öğrencinin tepkide
bulunmasına bağlı olarak davranış sonrası uyaranların sunulmasını içerir.
LOVAAS yöntemi olarak da bilinen Ayrık Denemelerle Öğretim (ADÖ)
ardı ardına öğretim denemelerinin sistematik olarak sunulduğu ve doğru
tepkiler için pekiştirme, yanlış tepkiler için ise hata düzeltmesine yer verilen bir öğretim yöntemidir. Ayrık denemelerle öğretimin her bir denemesinde birbirleri ile ilişkili üç bileşen bulunmaktadır. Bu bileşenler; Öncül/
Ayırt Edici Uyaran (Ö), Hedef Davranış (D) ve Sonuçtur (S). ADÖ’de her bir
denemede Ayırt Edici (Hedef ) Uyaran, Yardım, Tepki, Sonuç ve Denemeler
Arası Süre olmak üzere beş bölüm bulunmaktadır.
Özel gereksinimli bireylerin eğitimlerinde de özellikle videoyla öğretimin öğretmenler ve araştırmacılar tarafından tercih edildiği ve bu bireylerin gereksinimlerine yönelik video çektikleri ve OSB olan öğrencilerde de
kullanımının yaygınlaşmaya başladığı görülmektedir. OSB olan öğrencilerin taklit becerileri normal gelişim gösteren akranlarına göre geri olduğu
için OSB olan çocuklarda videoyla öğretim için öncelikle taklit becerilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Video modelde öğrenciye kazandırılması hedeflenen davranış ve bu davranışı öğrenmek için yapılması gereken
bütün adımlar bir model tarafından somut bir şekilde sergilenir ve öğrenci bu videoyu izler ve modelin sergilediği davranışı ipucu olarak kullanıp
taklit etmesi beklenir. Video model ile öğretim tekniğinin kullanılması için
Hedef Davranışı Belirleme, Araç-Gereçleri Hazırlama, Kayıt için Planlama
Yapma, Video Klip Hazırlama, Öğretim için Ortam Hazırlama ve Öğretim
Sunma aşamaları takip edilmelidir.
Etkinlik çizelgeleri, Otizm Spektrum Bozukluğu olan öğrencilerin bir
dizi etkinliği kendi başlarına yerine getirebilmeleri amacıyla kullanılan
fotoğraflı ya da yazılı ipuçları setidir. Etkinlik çizelgesi kullanımı çizelge
sayfasına bakmayı, sayfayı çevirmeyi, etkinliği işaret etmeyi, etkinlik çizelgesindeki materyali almayı, etkinliği tamamlamayı ve materyali yerine
kaldırarak bir sonraki etkinliğe geçmeyi kapsamaktadır. Okuma becerisi
222
olmayan OSB’li bireyler için fotoğraflı etkinlik çizelgeleri kullanılırken, okuma becerisine sahip bireylerde ise yazılı etkinlik çizelgeleri kullanılmaktadır. Etkinlik Çizelgesinin hazırlanma ve uygulanmasında etkinliği seçme,
etkinliğe ilişkin okuma becerisi olmayan öğrenciler için fotoğraf çekme ya
da etkinliği yazma, etkinlik için gerekli materyalleri temin etme, ödül ya da
pekiştireç belirleme, etkinlik ortamını düzenleme, etkinliği gerçekleştirme
ve başka bir etkinliğe geçme aşamaları bulunmaktadır.
Otizm Spektrum Bozukluğu olan öğrencilere sosyal etkileşim, sohbet
başlatma ve sohbeti sürdürme becerilerini öğretmek amacıyla yazılı ya
da sesli ipuçları kullanılarak bir başka deyişle replikler kullanılarak iletişim
becerilerinin kazandırılmasını hedefleyen bir öğretim yöntemi olarak adlandırılmaktadır. Replikler iki şekilde kullanılmaktadır. Henüz okuma bilmeyen, okul öncesi dönemde bulunan OSB’li bireylerde sesli repliklerin
kullanımı tercih edilirken, okuma becerisine sahip bireylerde ise yazılı repliklerin kullanımı önerilmektedir. Replikli öğretimin hazırlanmasında ve
uygulanmasında öğrencinin gerekli olan ön koşul becerilere sahip olup
olmadığının belirlenmesi, gerekli araç gereçlerin hazırlanması, hedef davranışı belirleme, replik kullanımını öğretme ve repliklerin silikleştirilmesi
aşamalarının takip edilmesi gerekir.
Sosyal öyküler, Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB) olan öğrencilere yeni
sosyal becerileri öğretmek, sosyal durumları açıklamak ve bu durumlara
uygun tepkide bulunmalarını sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Sosyal
öyküler; ele alınan sosyal durumların nerede ve ne zaman olduğu, nasıl ve
neden olduğu aynı zamanda kimleri içerdiği ile ilgili bilgileri sosyal öykülerin içeriğinde çocuğa kazandırmak amacıyla hazırlanmakta ve uygulanmaktadır. Sosyal öykülerin hazırlanması ve uygulanmasında süreci; Hedef
Davranışı Belirleme, Bilgi Toplama, Öyküyü Yazma, Öğrencinin dikkatini
çekme, Sosyal Öyküyü okuma/okutma, Öğrenciyi pekiştirme, Öyküyü
özetleme, Öykü ile ilgili kısa sorular sorma, Doğru cevapları pekiştirme ve
yanlış cevaplar karşısında öyküyü tekrar okuma ya da öyküyü özetleme,
Öyküde kazandırılmak istenen beceri ya da davranışı öğrencinin sergileyip
sergilemediğinin gözlemlenmesi aşamalarından oluşmaktadır.